تفاسیر قرن هفتمتفسیر در قرن هفتم هجری بیشتر از آرای بزرگان گذشته بهره برده و بر نوشته‌های آنان مطلبی نیافزوده است. تفاسیر قرن هفتم ده مورد ذکر شده است، از جمله آنان تفسیر خواجه نصیرالدین طوسی، سید بن طاووس، سید احمد بن طاووس و ... می‌باشد. فهرست مندرجات۲ - عرائس البیان فی حقایق القرآن ۳ - جنة الناظر و جنة المناظر ۴ - الاشارات فی تفسیر الآیات ۵ - نهج البیان عن کشف معانی القرآن ۶ - تفسیر سوره فاتحه ۷ - سعد السعود للنفوس منضود ۸ - نزول القرآن فی شان امیرالمؤمنین ۹ - تفسیر خواجه نصیرالدین طوسی ۱۰ - شواهد القرآن ۱۱ - الفحص و البیان عن اسرار القرآن ۱۲ - برخی از تفاسیر اهل سنت ۱۳ - عناوین مرتبط ۱۴ - پانویس ۱۵ - منبع ۱ - خصائص الوحی المبیناثر ابوحسین و یا ابوزکریا شمس الدین یحیی (م ۶۰۰ ق) فرزند حسن معروف به ابن بطریق از علما و متکلمین امامیه می‌باشد. ایـن تـفسیر در مناقب حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و آیات نازله در حق وی اختصاص یافته و از کتب عامه و صحاح استدراک و استدلال شده است. تفسیر مذکور شامل بیست و پنج فصل است : فصل اول در بیان قوله تعالی (انما ولیکم الله و رسوله). فـصـل دوم در بیان آیه (یا ایها الرسول بلغ ما انزل الیک)، فصل سوم در بیان آیه (الیوم اکملت لـکـم دینکم)، و فصل بیست و پنجم آخر تفسیر در بیان قوله تعالی (هذان خصمان اختصموا فی ربهم). این تفسیر در سال ۱۳۱۱ ق ضمن نورالهدایة دوانی در تهران چاپ گردیده و مجدد در سال ۱۴۰۶ ق توسط وزارت ارشاد اسلامی به تحقیق شیخ محمدباقر محمودی چاپ گشته است. (اصل کتاب خصائص الوحی المبین.) [۳]
خوانساری، سیدمحمدباقر، روضات الجنات، ج۸، ص۱۹۶.
[۴]
اصفهانی افندی، میرزا عبدالله، ریـاض العلماء، ج۵، ص۳۵۴.
[۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، مصفی المقال، ص۵۰۱.
۲ - عرائس البیان فی حقایق القرآنعرائس البیان فی حقایق القرآن از شیخ المشایخ صدرالدین ابومحمد روزبهان (۵۲۲ - ۶۰۶ ق) فرزند ابونصر بقلی فسائی شیرازی معروف به شیخ شطاح و صاحب شطحیات از اقطاب صوفیه و مشاهیر عرفاء حکیم متاله. وی ایرانی تبار و اصلا از مردم دیلم و در فسا متولد گردیده است پس از تکمیل مقدمات خود نزد افاضل علمای شیراز مدتها در کربلا و نجف و شام و حجاز و اسکندریه اقامت داشت. در این ایام بود که با شیخ الاشراق سهروردی هم مباحثه گردید. او سپس شیراز را مسکن دائمی خود قرار داد. و نیز پنجاه سال در مسجد جامع عتیق شیراز به وعظ و سخنرانی پرداخت. تـفسیر مورد بحث در دو مجلد به زبان عربی قدیمی‌ترین تفسیر عرفانی برای قرآن کریم است به شیوه عقاید صوفیان مبتنی بر تاویل‌های عرفانی. بـسـیاری از آیات را که در فضائل حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت و طهارت (علیه‌السّلام) است با مشرب عرفانی و تصوف خود تاویل و تفسیر نموده است. نسخه کهن از مخطوطات اهدائی سید محمد مشکوة به کتابخانه دانشگاه تهران به شماره ۹ ثبت دفتر کتابخانه دانشگاه تهران موجود است. این تفسیر در دو مجلد دو دفعه در لکنهو چاپ سنگی گردیده و نیز مفسر آن را در یک جلد به نام نبذة النفائس فی انتخاب العرائس تلخیص نموده است. [۱۲]
انصاری، عبدالله بن محمد، الانوار فی کشف الاسرار، ج۱، ص۱۶۸.
[۱۳]
شیرازی، فرصت الدوله، آثار العجم، ص۴۶۱.
[۱۴]
قلیخان هدایت، رضا، ریاض الـعـارفـیـن، ص ۱۱۸.
[۱۵]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۳، ص۳۲۴.
[۱۶]
جنید شیرازی، ابوالقاسم، شدالازار، ص۲۴۳.
[۱۷]
شیرازی، محمدمعصوم، طرائق الحقائق، ج۲، ص۶۴۰.
[۱۹]
فسایی، حسن بن حسن، فارسنامه ناصری، ج۲، ص۱۴۷.
[۲۰]
هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحاء، ج۲، ص۶۸۰.
[۲۲]
مشار، خان بابا، مؤلفین کتب چاپی فارسی و عربی، ج۱، ص۲۹۹.
[۲۳]
درودی، موسی، نخستین مفسران پارسی نویس، ج۱، ص۲۷۸.
۳ - جنة الناظر و جنة المناظرجنة الناظر و جنة المناظر از سـیدالاشرف (۴۸۲ - ۶۱۰ ق) فرزند الاغر بن هاشم علوی حلبی مشهور به تاج العلی از علماء و محققین تبارشناس شیعه. تفسیر مورد بحث در بیان یکصد آیه از قرآن است مفسر آنها را به مناسباتی انتخاب نموده و شرح و تفسیر کرده است. و آن در پنج مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و کلامی است ولی اکنون وجود ندارد. [۲۴]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۱، ص۳۳۲.
[۲۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ص۱۹.
[۲۸]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۱، ص۳۲۰.
[۳۰]
الرفاعی، عبدالجبار، معجم الدراسات القرآنیه، ص۱۲۵.
[۳۲]
صفدی، خلیل بن ایبک، نکت الهمیان، ص۱۱۹.
[۳۳]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱۰، ص۳۷۳.
۴ - الاشارات فی تفسیر الآیاتالاشارات فی تفسیر الآیات تالیف نجم‌الدین عبدالله بن محمد اسدی معروف به ابن دایه (م ۶۵۴ق). مؤلف روش تاویلی را پیش گرفته و مطالب عرفانی عمیقی را در تفسیر آیه گنجانده است. چند آیه از اول سوره بقره و آیات پس از سوره طور در دست نیست. ۵ - نهج البیان عن کشف معانی القرآننهج البیان عن کشف معانی القرآن اثر شیخ محمد (م ح ۶۴۰ ق) فرزند حسن شیبانی، از علما و متکلمین امامیه. ایـن تـفسیر در یک جلد به زبان عربی است که در آن روش پیشینیان و استناد به اخبار و احادیث ملحوظ گردیده و از تاویلات متاخران در آن اثری نیست. شـیـبانی در مقدمه تفسیر خود می‌گوید از دیر زمان به خاطرم رسید که تفسیری بر قرآن کریم بنویسم و در آن به اسباب نزول و غرائب کلمات قرآن بپردازم این نظر در جمع علما مطرح و مورد تشویق قرار گرفت. و نیز در مقدمه تصریح نموده است که تفسیر آیات شریفه با کمک روایات وارده از طریق اهل البیت و ائمه معصومین (علیه‌السّلام) صورت خواهد گرفت و همچنین ناسخ و منسوخ و جمله‌ای از عبادات و احکام را ذکـر خـواهد نمود بدون آنکه به بواطن و اسرار قرآن و وجوه اعراب و اختلافات قراءآت توجه نماید. و نیز در مقدمه مزبور ضمن چند فصل به مباحثی درباره کتب آسمانی و انواع علوم قرآن پرداخته است. سـپـس تفسیر خود را از شرح استعاذه و سوره فاتحة الکتاب آغاز کرده و بعد سوره‌های قرآن را به تـرتیب تا سوره الناس بر اساس قوله قوله مورد بحث قرار داده است و در این اثر از شیخ مفید و از تفسیر التبیان شیخ طوسی نقل می‌نماید. مـؤلف تفسیر خود را به نام المستنصر بالله خلیفه (م ۶۴۰ ق) تالیف کرده است ولی گفتنی است که بعضی از محققان نظیر صاحب مستدرک الرسائل و تاسیس الشیعة مستنصر بالله خلیفه عباسی (مـورد نظر مفسر) را با المستنصر بالله خلیفه فاطمی اشتباه و خلط نموده‌اند و آقابزرگ تهرانی در طبقات اعلام الشیعة این اشتباه را متذکر شده و مؤلف را در ردیف علمای قرن هفتم یاد کرده است. نـسـخه‌های خطی متعددی از این تفسیر در کربلا (در کتابخانه شیخ محمد صالح برغانی مورخ ۷۰۰ ق و در کـتـابـخـانه شیخ عبدالحسین تهرانی منتقل به کتابخانه مدرسه هندی)، در نجف و اصفهان و قم (در کتابخانه آیت‌الله مرعشی به شماره ۶۷۳۹) و در تهران (کتابخانه دانشگاه شماره ۶۷) موجود می‌باشد. [۳۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ص۱۵۶.
[۳۵]
معروف، ناجی، تاریخ علماء المستنصریه، ج۲، ص۳۳۲.
[۳۶]
صدر، سیدحسن، تاسیس الشیعة، ص۳۳۵.
[۳۸]
فهرست کتابخانه آیت‌الله مرعشی قم، ج۱۷، ص۲۹۰.
[۳۹]
منزوی تهرانی، علینقی، فهرست کتابخانه اهدائی مشکوة، ج۱، ص۲۳۷.
۶ - تفسیر سوره فاتحهتفسیر سوره فاتحه از محمد (زنده در ۶۵۲ ق) فرزند محمد بن احمد السیف البویکهی از اعلام مفسران شیعه. مفسر در خراسان به تدریس اشتغال داشته است. و ایـن تـفـسـیـر را بـه نام یکی از اعاظم خراسان معروف به شمس الملة و الدین شهاب الاسلام و المسلمین که نزد مفسر تلمذ داشته تالیف نموده است. در این تفسیر در یک جلد به زبان عربی و به شیوه روائی به بیان قواعد نحوی اعراب کلمات و آیات سوره الحمد تالیف شده و در ۶۵۲ ق اجازه روایت آن را به شمس الدین مزبور داده است. نسخه نفیسی از این اثر به خط نسخ که سال تحریر آن ۷۸۲ ق است، از مخطوطات کتابخانه آستان قدس رضوی و به شماره ۱۲۴۱ محفوظ است. [۴۰]
فکرت، محمدآصف، فهرست کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ج۱، ص۴۳۴.
[۴۱]
فکرت، محمدآصف، فهرست الفبائی کتب خطی کتابخانه مرکزی آستان قدس رضوی، ص۱۳۶.
[۴۲]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۸.
۷ - سعد السعود للنفوس منضودسعد السعود للنفوس منضود اثـر رضـی الـدین ابوالقاسم علی (۵۸۹ - ۶۶۴ ق) فرزند موسی بن جعفر از احفاد طاووس حسنی حـلـی داوودی مـعـروف بـه سید بن طاووس، از مشاهیر علمای شیعه و سیدالطائفه و نقیب الطالبیین که در آستانه حضرت امیرالمؤمنین (علیه‌السّلام) در نجف مدفون است. ایـن کـتـاب در واقع فهرست کتاب‌های کتابخانه ابن طاووس است که تنها بخش مربوط به قرآن و تفاسیر آن در دست است و بقیه آن از میان رفته است. بـخـشی از این کتاب در معرفی صحف انبیاء سلف (علیهم‌السّلام) است از جمله صحیفه ادریس در بـیـش از بـیست فصل که شامل احوال انبیاء از آدم تا خاتم الانبیاء حضرت محمد بن عبدالله (صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم) اسـت و بـحث درباره زبور در بیش از بیست فصل و بعد به اناجیل اربعه پرداخته است و از چندین تفسیر آنچه که متعلق به امامت حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) و خاندان عصمت و نبوت (علیه‌السّلام) است استخراج کرده است. و بـعـد تفسیرهایی را که در این کتاب از آنها استفاده کرده است نام برده از جمله تفسیر ابی جعفر مـحـمـد بـن علی بن الحسین، و تفسیر شیخ مفید و تفسیر الصادقیین و تفسیر الایات المنزلة فی الامیر، و تفسیر ابن عقدة و تفسیر الکعبی و تفسیر ابی علی الجبائی در ده مجلد. امـروزه نسخه‌های متعددی از کتاب سعدالسعود للنفوس منضود در کتابخانه‌های ایران و عراق و هندوستان مـوجـود مـی باشد تفسیر دیگری به نام الانوار الباهرة فی انتصار العترة الطاهرة به رضـی الدین سید ابن طاووس نسبت می‌دهند که آیات قرآنی در احادیث مروی از فضائل حضرت امـیـرالـمـؤمـنـیـن (علیه‌السّلام) در آن بحث شده و خود می‌گوید که نص صحیح از رب العالمین و سید المرسلین بر امامت حضرت علی (علیه‌السّلام) را نقل نموده است. متاسفانه نسخه‌ای از آن در دست نیست. [۴۳]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، زرکلی، ج۵، ص۲۶.
[۴۵]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ص۱۱۶.
[۴۸]
بغدادی، اسماعیل، ایضاح المکنون، ج۱، ص۷۶.
[۴۹]
قمی، شیخ عباس، فوائد الرضویة، ج۱، ص۳۳۰.
[۵۰]
فهرست الفبائی کـتـب خـطی کـتابخانه مرکزی آستان قدس، ص۳۰۸.
[۵۲]
بحرانی، یوسف لؤلؤة البحرین، ص۲۳۵.
[۵۴]
الرفاعی، عبدالجبار، معجم الدراسات القرآنیة، ص۱۷۹.
[۵۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۷.
[۵۷]
بغدادی، اسماعیل، هدیة العارفین، ج۱، ص۷۱۰.
۸ - نزول القرآن فی شان امیرالمؤمنیننزول القرآن فی شان امیرالمؤمنین اثـر ابوبکر محمد (م ق ۶۶۴ ق) فرزند مؤمن شیرازی نیشابوری حافظ، از محدثین ثقة و مفسرین شیعه. تفسیر مورد بحث به شیوه روائی است. شیخ منتجب الدین و ابن شهر آشوب و شیخ عبدالجلیل قزوینی از تفسیر مذکور در آثار خود نام برده‌اند. ولی فعلا نسخه‌ای از آن موجود نیست. تفسیر دیگری به نام تفسیر حافظ نیشابوری به همین مفسر نسبت می‌دهند که آن هم وجود ندارد. [۵۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الثقات العیون فی سادس القرون، ص۲۹۱.
[۵۹]
اردبیلی، محمدبن علی، جامع الرواة، ج۲، ص۱۸۶.
[۶۱]
مامقانی، عبدالله، تنقیح المقال، ج۳، ص۱۷۸.
[۶۲]
ابن شهرآشوب، محمدبن علی، معالم العلماء، ص۱۱۸.
[۶۳]
الرفاعی، عبدالجبار، معجم الدراسات القرآنیه، ص۳۰۳.
[۶۴]
منتجب الدین، علی بن عبیدالله، الفهرست، ص۱۰۸.
[۶۵]
قزوینی رازی، عبدالجلیل، النقص، ص۱۹۳.
[۶۶]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۲.
۹ - تفسیر خواجه نصیرالدین طوسیتفسیر خواجه نصیرالدین طوسی اثـر مـولانـا شـیـخ ابـوجـعفر محمد (۵۹۷ - ۶۷۲ ق) فرزند محمد بن الحسن معروف به خواجه نصیرالدین طوسی از مشاهیر علما و حکمای شیعه جامع علوم و فنون اسلامی. خـواجـه نـصـیـر در این تفسیر به زبان عربی و شیوه کلامی با مشرب حکمی و فلسفی خویش به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است. از این تفسیر طی تفسیرها و سایر کتب و مؤلفات علمای امامیه نقل گردیده است. و هـمـچنین نسخه‌ای از این تفسیر از مخطوطات کتابخانه سید ابن طاووس (م ۶۶۴ ق) موجود بوده که از آن در کتاب خود رسالة محاسبة النفس نقل کرده است. خـواجـه نـصـیرالدین طوسی تفسیر دیگری به نام تفسیر سوره الاخلاص به زبان فارسی به همان شیوه کلامی و مشرب حکمی و فلسفی تالیف نموده است. نـسـخـه‌ای از این تفسیر مربوط به عهد صفویه از مخطوطات اهدائی مشکوة (شماره ۱۰۴۶) در کتابخانه دانشگاه تهران محفوظ است. [۶۷]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۷، ص۳۰.
[۶۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة فی المائة السابعة، ص۱۶۸.
[۶۹]
خوانساری، سیدمحمدباقر، روضات الجنات، ج۶، ص۳۰۰.
[۷۰]
اصفهانی افندی، میرزا عبدالله، ریاض الـعـلـمـاء، ج۵، ص۱۵۹.
[۷۱]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۲، ص۱۷۱.
[۷۳]
صفدی، خلیل بن ایبک، الوافی بالوفیات، ج۱، ص۱۷۹.
[۷۴]
ابن عماد، عبدالحی بن احمد، شذرات الذهب، ج۵، ص۳۳۹.
۱۰ - شواهد القرآنشواهد القرآن اثر مـفـسـر سـید جمال الدین ابوالفضائل احمد (م ۶۷۳ ق) فرزند موسی بن جعفر از احفاد طاووس حسنی حلی داودی معروف به سید بن طاووس، از ائمه حدیث و اکابر فقهاء وی برادر رضی الدین ابوالقاسم علی است. ایـن تـفـسـیـر در دو مجلد به زبان عربی و شیوه روائی و کلامی و ادبی به بحث در تفسیر کلیات شواهد آیات قرآن اختصاص داده شده است. ابـن داوود دربـاره آن مـی نـویـسـد کـتاب شواهد القرآن مجلدان که مسلما از نظر ابن داوود گذشته است. تفسیر دیگری به جمال الدین سید به طاووس به نام عین العبرة فی غین القرة نسبت می‌دهند که در آن آیات نازله در فضائل حضرت علی بن ابی طالب (علیه‌السّلام) را مورد تفسیر قرار داده است. ابن داوود از قول شهید اول اسناد این تفسیر را مورد ثقه ذکر کرده است. نسخه‌ای از این کتاب به خط شهید ثانی در کتابخانه خوانساری (صاحب روضات الجنات) موجود بـوده اسـت و همچنین نسخه‌ای نزد میرزا حسین نوری بوده که به دست آقابزرگ تهرانی رسیده است. [۷۷]
زرکلی، خیرالدین، الاعلام، ج۱، ص۲۶۱.
[۷۹]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة، ص۱۳.
[۸۳]
خوانساری، سیدمحمدباقر، روضات الجنات، ج۱، ص۶۶.
[۸۴]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۸، ص۷۲.
[۸۶]
بحرانی، یوسف لؤلؤة البحرین، ص۲۳۵.
[۸۸]
تفرشی، سیدمیرمصطفی، نقد الرجال، ص۳۵.
۱۱ - الفحص و البیان عن اسرار القرآنالفحص و البیان عن اسرار القرآن اثـر شیخ نجیب الدین ابوزکریا و یا ابواحمد یحیی (۶۰۱ - ۶۸۹ ق) فرزند احمد هذلی حلی معروف به شیخ نجیب الدین از فقهای امامیه و مؤلف جامع الشرائع. تـفسیر مورد بحث در یک جلد به زبان عربی شامل بخشی از قرآن کریم و حاوی آیات عدل و آیات دال بر اختیار و جبر به شیوه کلامی است. مـفـسر بخش عمده بحث خویش را به آیاتی که ظاهر آن دلالت بر عدل دارد و آیاتی که دلالت بر جبر و اختیار دارد پرداخته است. این تفسیر در نوع خود بی نظیر است. نـسـخه‌ای از این تفسیر نزد شیخ زین الدین ابومحمد علی بیاضی عاملی (م ۸۷۷ ق) بوده و از آن در کتاب خویش الصراط المستقیم بسیار نقل نموده است. [۹۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة، ص۲۰۴.
[۹۳]
اصفهانی افندی، میرزا عبدالله، ریاض العلماء، ج۵، ص۳۳۴.
[۹۴]
مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، ج۷، ص۵۶۵.
[۹۵]
بحرانی، یوسف لؤلؤة البحرین، ص۲۹۱.
[۹۶]
حسینی شوشتری، سیدنورالله، مجالس المؤمنین، ج۱، ص۵۶۹.
[۹۷]
افندی، عبدالله بن عیسی، تعلیقة امل الآمل، ص۳۳۵.
۱۲ - برخی از تفاسیر اهل سنتاز تفاسیر قرن هفتم اهل سنت نیز می‌توان به نمونه‌های ذیل اشاره کرد: ۱. مفاتیح الغیب (التفسیر الکبیر، تفسیر فخر رازی)، تالیف محمد بن عمربن حسین رازی (م ۶۰۳ق)؛ ۲. رحمة من الرحمان فی تفسیر و اشارات القرآن نوشته محیی‌الدین بن عربی (م ۶۳۸ ق)؛ ۳. الجامع لاحکام القرآن (تفسیر قرطبی)، تالیف ابوعبدالله محمد بن احمد انصاری قرطبی (م ۶۷۱ ق). [۹۸]
صدرحاج سیدجوادی، احمد، ۱۲۹۶ -، دائرة المعارف تشیع، ج۴، ص(۵۱۶-۵۱۸).
[۹۹]
عقیقی بخشایشی، عبد الرحیم، ۱۳۲۲ -۱۳۹۱، طبقات مفسران شیعه، ج۲، ص(۱۹۳-۲۳۵).
[۱۰۰]
شفیعی، محمد، مفسران شیعه، ص۱۰۶.
۱۳ - عناوین مرتبطتفاسیر قرن اول؛ تفاسیر قرن دوم؛ تفاسیر قرن سوم؛ تفاسیر قرن چهارم؛ تفاسیر قرن پنجم؛ تفاسیر قرن ششم؛ تفاسیر قرن هشتم؛ تفاسیر قرن نهم؛ تفاسیر قرن دهم؛ تفاسیر قرن یازدهم؛ تفاسیر قرن دوازدهم؛ تفاسیر قرن سیزدهم؛ تفاسیر قرن چهاردهم؛ تفاسیر قرن پانزدهم؛ مفسران قرن هفتم. ۱۴ - پانویس
۱۵ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن هفتم»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۵/۲/۲۹. فرهنگ‌نامه علوم قرآنی، برگرفته از مقاله «تفاسیر قرن هفتم قمری». رده‌های این صفحه : تفاسیر شیعه | تفاسیر قرن هفتم | تفسیر | علوم قرآن | کتاب شناسی | مقالات اندیشه قم
|